1 Nawoord
Tot zover het Genesis-verhaal zoals een nijvere niet-academische filosoof het voor elkaar gekregen heeft. Maar één belangrijk menselijk aspect heb ik er nergens weten in te passen:
1.1 de menselijke natuur
In de humanosofische visie is de menselijke natuur een ‘drietrapsraket’.
Modus 1. Onze aller-primitiefst neiging erven wij uit het stadium van de bacteria.
Bij die levensvormen draait het om zoveel mogelijk energie te onttrekken (alle energie is uiteindelijk afkomstig van de zon) aan de omgeving, ter instandhouding van het eigen organisme, en de voortplanting ervan, in blinde concurrentie met andere levensvormen en zelfs met die van de eigen soort. Dat is de ikke -neiging die in ieder van ons huist en die opspeelt in (al dan niet vermeende!) panieksituaties. Onze ikke-ikke-natuur is nog steeds volop actief in ieder van ons, en maakt zich van ons meester in (al dan niet vermeende) panieksituaties, zoals brand!-geroep in een bioscoop, een zinkend schip, een gedrang.
Opmerkelijk is dat ‘groot geld’ (in tegenstelling tot het gewone ‘sappelgeld’)
ons terugwerpt in de 1-modus! ‘Groot geld’ activeert het primitief-dierlijke gevoel in ons zodra we daar aan kunnen geraken. Hetzelfde geldt trouwens ook voor macht. Groot geld en macht zijn nauw ‘verwant’: ze corrumperen altijd alles en iedereen. Zodra bij een bank betalingsmoeilijkheid dreigt, ontstaat er een bankrun: gaan wij, rationele mensen, irrationeel kuddegedrag vertonen, gaan op stampede.
“Mensen doen alles voor geld”, filosofeerde de paus onlangs in zijn nieuwste encycliek.
Het is daarom zo opmerkelijk, omdat geld en macht pas heel recent (gerekend naar hoe lang onze soort bestaat, zie het tijdbalkje hieronder) deel van ons samenleven is gaan uitmaken. Het filosoferen hierover lijkt me belangrijk nu de vrije markt economie, die ons bevrijd heeft van alle collectivistische Grote Verhalen (waaronder het Christendom), vanaf de jaren 80 is gekaapt door het financierskapitaal. Als direct gevolg van deze impact van het ‘grote geld’, én van het ontbreken van een dragend Groot Verhaal.
Frans de Waal heeft, o.m. in De aap en de filosoof. Hoe de moraal is ontstaan (2009), de gangbare visie op de mens als een barbaar ‘met een dun laagje beschaving’ onderuit gehaald door er terecht op te wijzen dat de moraal al sinds ons groepsdier-zijn (modus 2) deel van onze menselijke natuur is. Des te opmerkelijker dat ‘groot geld’ en macht ons zo in hun greep kunnen krijgen dat zelfs miljoenen jaren van harmonieus leven in de 3-modus ons niet immuun maken voor hun verlokking en … verslaving. Misschien moet ik ‘groot geld’, macht en verslaving wel in één adem gaan noemen.
Wat dan ook opmerkelijk wordt is dat ze alle drie niet gelukkig maken. Je ziet bij rijken, machthebbers en verslaafden bijzonder weinig gelukkigen. Een vrek, een dictator, een verslaafde: geen gelukkige mensen. Het is duidelijk te zien dat die 1-modus niet tot onze menselijke natuur behoort. Jawel, dat hoort hij wel: het is de eerste trap van de drietrapsraket. Maar ik bedoel: het is vooral modus 3 die onze soort in die lange-lange voortijd van het VJ-bestaan van onze soort zoals in het tijdbalkje hier heeft gekenmerkt; de weinige VJ-volkjes die er nog over zijn, maken op hun onderzoekers een gelukkige indruk.
Modus 2. Maar we zijn geen primitieve dieren, we zijn mensapen, groepsdieren dus. Groepsdieren moeten nog steeds zoveel mogelijk energie aan de omgeving onttrekken ter instandhouding van het eigen organisme en de voortplanting ervan, maar slagen daarin beter door dit in groepsverband te doen dan ieder op z’n eentje. Echter, dan moet die groep wel sterk genoeg zijn in concurrentie met andere dieren en ook met andere groepen van eigen soort.
Concurrentiestrijd binnen de eigen groep verzwakt de kracht van de eigen groep. Harmonie is dus geboden. Daartoe dienen de leden van de groep de eigen ikke-ikke-neiging in te tomen. Ze dienen samen te werken. Ze dienen zichzelf in de situatie van de ander te kunnen verplaatsen, en mee te lijden als de ander lijdt. Ze dienen zich met elkaar te kunnen verzoenen als er toch ruzie is geweest. Allemaal sociale eigenschappen die Frans de Waal in zijn boek Van nature goed (1996) zo goed beschreven heeft en waarover onze soort dus al beschikte toen ze nog in het mensapenstadium verkeerde.
Sociaal gedrag, maar alleen ten opzichte van de leden van de eigen groep. De andere groepen zijn in principe voedselconcurrenten van de eigen groep, dus vijanden. Zelfs de vreedzame bonobo’s, bij wie de groepen niet onder overpopulatiedruk staan, kennen bij een ontmoeting aanvankelijk spanning; maar dan beginnen vrouwen, die in de andere groep familieleden herkennen (jonge meiden vertrekken uit de eigen groep – anders inteelt immers – en sluiten zich aan bij een andere groep), elkaar blij te omhelzen en dan is de vrede snel hersteld. Chimpanseegroepen staan wel onder populatiedruk en staan uiterst vijandig tegenover elkaar.
Onze vreemdelingenangst/haat ressorteert onder trap 2; het heeft in principe overlevingswaarde maar is bij ons veelal onterecht en alleen maar schadelijk. Populisten spelen er op in.
Modus 3. Onze soort (‘mens’) heeft daar als aapmensen en als Vroege Mensen (van H.erectus t/m H. neanderthalensis), dus in de loop van vijf miljoen jaar, een derde trap bovenop gebouwd: van hypersociaal gedrag.
(hier tijdbalkje)
Gedurende 95% van ons bestaan als aparte soort leefden we met een primitieve scharrel-economie, waarbij een te kleine leefgroep het niet redde maar een te grote ook niet. Altijd op de rand van overleven, net als de overige savannedieren. Mager, maar taai en gezond. De groepjes met de beste harmonie, zowel binnen de groep als met verwante groepen, deden het beter dan groepen in onenigheid. De natuurlijke selectie heeft dus op harmonie geselecteerd.
Al die vele miljoenen jaren lang. Zo is de neiging tot harmonie deel van onze menselijke natuur geworden.
Pas toen en waar mensen in overpopulatie-situatie terechtkwamen, dus vanaf ruwweg 50.000 jg, is die natuur gefrustreerd geraakt. De ‘wilde stammen’ maken op hun onderzoekers veelal (hangt af van de mate van vete) een ongelukkige indruk.
Elk van deze drie aangeboren neigingen van de ‘drietrapsraket’ van onze natuur rukken aan het roer van het gedrag van ieder van ons en het hangt van de situatie af welke ‘modus’ op dat moment ‘sterker is dan ik’.
Onze filosofen weten nog steeds niets van de menselijke natuur, en dat is een wantoestand. Ik ga zelfs betogen, dat het deze onwetendheid is die ten grondslag ligt aan de economische ellende waaraan onze samenleving vandaag ten prooi is.
Die heeft namelijk alles te maken met de trap-1 modus waarin wij mensen schieten zodra we met ‘groot geld’ in aanraking komen en we geen ideologische rem meer hebben op die primitieve neiging. Onze bankiers voelen zich terecht geen slechtere mensen dan u en ik. Ze verkeren in hun beroepssituatie alleen ( niet in hun gezinssituatie dus, of onder familie en vrienden) in hun trap 1 modus. Simpel. Maar intussen moeten u en ik op een houtje bijten. En voor erger vrezen, want ook de verwoesting van ons leefmilieu en de traagheid om die te stoppen is te wijten aan het niet-invullen van de leegte, de NIX-toestand en de ongebreidelde graaizucht van de lui die het ‘grote geld’ najagen. Wantoestand.
Daar kunnen we een eind aan maken. Tenminste, ook daar heeft de humanosoof over nagedacht.
Zijn stoutste dromen gaan er over, dat hij een aantal filosofen en humanisten weet te enthousiasmeren om bovenbeschreven Verhaal beter vorm te geven dan hij het kan; dat het een prachtig boekje wordt en zelfs een bestseller, vertaald in tig talen. Maar dan nog. Wordt het dan het nieuwe geloof?
Zonder zo’n boekje gebeurt er sowieso niets. Want alleen daarmee kun je mededenkers activeren. Maar het nieuwe Verhaal wordt pas echt gemeengoed als het een wereldproject wordt.
Het moet een project worden dat vanaf een zo hoog mogelijk niveau (Wereld-regering, Verenigde Naties, UNESCO, Europa desnoods, in elk geval zo universeel mogelijk) wordt aangezwengeld. Met deelname van zoveel mogelijk universiteiten, wereldwijd. Wel graag door overheden betaalde universiteiten; geen particuliere, dus met particuliere belangen.
Het project is vandaag mogelijk geworden door de universeel-menselijke vrije markt economie, door de universeel beoefende wetenschap en doordat het onderwerp vanuit zijn wezen universeel-menselijk is.
Ik ga het project nu schetsen.
Inleiding. De mensheid heeft, na twee gruwelijke wereldoorlogen, in 1948 een universeel-menselijk document voor elkaar weten te krijgen: de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Gebaseerd (in de Preambule) op het mens-zijn van iedere mens.
Heel knap dat de samenstellers er God hebben weten buiten te houden: de kerken waren toen nog in onaangetaste status want de vrije markt moest nog aan haar zegetocht over de aarde beginnen. Die grondslag staat er dan ook slechts uiterst iel in geformuleerd: Overwegende, dat erkenning van de inherente waardigheid … van alle leden van de mensengemeenschap grondslag is … en er was een filosoof voor nodig. Bernard Delfgaauw in zijn boekje De mens en zijn rechten (1993) om vast te stellen dat dit gelezen moet worden als: “de menselijke waardigheid ligt … in het mens-zijn als zodanig.”
Dat mens-zijn kon toen nog niet echt uitgeformuleerd worden, want de meeste relevante disciplinewetenschappen zouden pas twee decennia laten aan hun opbloei beginnen.
Schets. De UNESCO – laten we voor de gedachtevorming even aannemen dat de initiatiefgroep haar ervoor warm heeft weten te maken – maakt het voornemen bekend, om de grondslag van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, tot stand gekomen in 1948, nu eindelijk van een wetenschappelijke grondslag te gaan voorzien.
Zij nodigt de universiteiten wereldwijd uit om mensen te nomineren voor het schrijfteam dat het project ten uitvoer moet brengen. Het hele project is ideëel; geld of macht mag er geen rol in spelen. Voorbeeld is Wikipedia. Het project krijgt een Wikipedia-achtig karakter.
Er moet een statuut worden opgesteld dat het project afschermt van beïnvloeding door welke belangengroep dan ook.
Het schrijfteam moet uit 5 personen bestaan, een oneven aantal zodat er bij onenigheid knopen doorgehakt kunnen worden.
Het schrijfteam krijgt de opdracht, binnen 1 jaar te komen met het rompverhaal van het Genesisverhaal. Bijvoorbeeld mijn zogenaamde Humanistische Scheppingsverhaal. Of weet u soms een ander? Kan op zich niet schelen, er moet in elk geval iets zijn om er commentaar op te kunnen leveren.
Het rompverhaal wordt gepubliceerd. Iedereen, dus niet alleen de universitaire deelnemers, mag er zijn commentaar op indienen. Dat gaat via het internet, net als bij Wikipedia.
Het blijft uitsluitend aan het schrijfteam om te beoordelen welke (elementen van) commentaren dienstig zijn. Ideeën die het niet gehaald hebben, krijgen in volgende edities herkansing. Het team krijgt drie jaar om alle bruikbare commentaren te verwerken in het eerste voorlopig-definitieve Genesisverhaal.
Prachtig. Maar … hoe kan het wereldwijd de gewone mensen bereiken?
Ik zie dat zo. Wat denkt u dat er gebeurt als de UNESCO haar voornemen tot dit project bekend maakt?
Een boos geloei zal opklinken vanuit alle bastions van religieuze dictatuur: vanuit de moslimwereld, het Vaticaan, de Hindu-wereld, noem maar op. Het was immers altijd het alleenrecht van deze gedachte-dictaturen om te mogen uitmaken hoe mensen zijn?
De Unesco verzekert dat zij alle geloofsrichtingen in hun waarde laat. Wie zijn zij om een anders overtuiging zelfs maar te willen kritiseren? Geen sprake van, ieder is vrij om te geloven wat hij wil, daar gaan zij helemaal niet over. Het enige wat Unesco wil is een leemte opvullen onder haar Universele Verklaring, nu dat eindelijk kan. Meer echt niet.
Het tumult trekt de aandacht van mensen overal ter wereld. Waar gaat dit over? Over hoe de mensen mensen geworden zijn? O, nou, ik ben ook een mens, dus ik ben er wel eens benieuwd naar.
Er worden tv-uitzendingen aan het plan gewijd. Artikelen in de kranten en weekbladen. Paneldiscussies over de haalbaarheid en de wenselijkheid ervan. De denkende delen der naties overal ter wereld, met hun invloed op hun volgers, en vooral de jongeren onder hen, voelen zich aangesproken en bij de discussie betrokken. Eindelijk een leukere discussie dan over het vluchtelingenprobleem of het klimaat.
De verkiezingen van de initiatiefgroep, die van het schrijfteam, elke stap is nieuws voor hen. Het rompverhaal alleen al wordt een bestseller. Het toch al niet dure project betaalt weldra zichzelf. Hetzelfde gebeurt met het eerste voorlopig-definitieve Genesis-verhaal (of hoe het ook gaat heten).
De mensen raken geleidelijk met het project vertrouwd en niemand kan er zich in rede door aangevallen voelen of bedreigd. Het zal een grote invloed hebben op alle menswetenschappen: niemand kan zich voortaan een ongefundeerde mening over de mens veroorloven want de vaststellingen er in staan aan permanente peer review bloot. Het brengt de enige waarheid die voor mensen is weggelegd: een die democratisch tot stand komt, waar alles wat we kunnen weten bij in stelling gebracht is, die altijd voorlopig blijft en met ons mee groeit. Want elke drie jaar brengt het schrijfteam een opgedateerde versie, waarin de meest relevante commentaren zijn verwerkt indien ze inpasbaar zijn in het coherente geheel. Zijn ze dat niet dan krijgen ze nog kans op kans; het schrijfteam leert voortdurend bij.
Er gaat een ‘lentewind’ van optimisme waaien, die het cultuurpessimisme van het postmodernisme definitief verdrijft. De jongeren hebben voortaan een Verhaal dat grond geeft onder hun denkvoeten; zijn niet langer gedoemd tot nihilisme. De overheden krijgen een dragend Verhaal waarmee ze zich kunnen legitimeren; wetgeving krijgt een nieuwe grond. Zo zullen er tal van positieve effecten zijn.
Men zal zich al gauw gaan afvragen waarom dit zo lang heeft moeten uitblijven. Vooral filosofen zullen zich plaatsvervangend schuldig voelen: waar waren we in godsnaam mee bezig toen ?
Frans Couwenbergh, humanosoof
fcouwenb@me ns2000.nl
06 2097 8214
www.mens2000.nl
www.humanosofie.nl
www.humanosophy.org